Skrócenia w stenografii

Władysław Szostak - Kraków
Zasady skracania i stałe skróty w stenografii. W: Zeszyty Teoretyczne SSiM nr 13/1979, str. 64-87


Legenda:
// - wewnątrz ciachów zapisane są przypisy, które normalnie znalazły by się na końcu tekstu
BIB=  - w ten sposób określone są odsyłacze do bibliografii na końcu tekstu

Skrócenia w stenografii

Wstęp


W ramach niniejszego opracowania podejmiemy próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie, co jest skróceniem w zapisie stenograficznym oraz co jest uważane za skrócenie przez nauczane w Polsce systemy stenograficzne. Analiza ta jest niezbędna dla zaproponowania w tym zakresie adekwatnej i użytecznej terminologii, która posłużyć by mogła dla opracowania podręczników nowego systemu stenografii polskiej. Odpowiedź na postawione pytanie jest trudna. Każdy system stenografii posługuje się bowiem nieco innymi sposobami skrócenia zapisu stenograficznego. Wstępnie uporządkujemy stosowane sposoby skróceń.


Skrócenia I stopnia


Pismo steograficzne jest zapisem mowy - zwrotów języka polskiego mówionego - przy pomocy znaków graficznych, wśród których można wyróżnić znaki proste (tzw. alfabet stenograficzny) oraz złożone (pochodne) /Znakiem prostym jest taki, w którym żadna część nie posiada własnego (odrębnego) znaczenia w systemie/. Podobniejak każdy zapis semantyczny mowy (niemechaniczny), każdy system stenograficzny rozróżnia ograniczoną ilość elelmentarnych cząstek znaczących mowy, dla których tworzy znaki stenograficzne. Zapis abecadłowy mowy (pismem zwykłym), czyli język pisany, nie jest całkowicie wiernym odbiciem języka mówionego, jak to się niekiedy przyjmuje. Zapis ten bowiem powoduje, z jednej strony, znaczne zubożenie repertuaru utrwalonych dźwięków mowy (znaków mowy). Pomija np. bardzo istotne dźwięki akcentowane i intonowane, nie mówiąc już o niemożliwości zapisu kodów geostowo-mimicznych oraz kodów dźwiękowych-pozasłownych, towarzyszących niekiedy mowie /Por. na ten temat: M.Cohen, Język, W-wa 1956, str.17-19/. Z drugiej steony, język pisany wiąże się z powstawaniem nadmiaru. Np. proste dźwięki zapisywane są przy pomocy kilku znaków abecadła, różnych w zależności od kontekstu fonetycznego /Np. w słowach "szczep" i "strzelać"/.
Pierwszym stopniem skrócenia zapisu stenograficznego w zakresie fonetyki jest zubożenie repretuaru rozróżnianych i utrwalanych dźwięków mowy, większe niż w zapisie abecadłowym. Nauczane obecnie systemy stenograficzne nie rozróżniają takich, podobnych do siebie, dźwięków mowy jak L i Ł, H i CH, U i Ó (wszystkie nauczane systemy w roku 1979). Trzeba zauważyć, że nie wykorzystują jednak wszystkich możliwości w tym zakresie /Przykładowo system 23, który jest adaptacją Gregga, nie rozróżnia w zasadzie Ż od  RZ i niekonsekwentnie I od Y, E od Ę, O od Ą. Por. BIB=11 str. 5 i 28-29/.
Dla rozróżnianych elementarnych cząstek mowy tworzy się stenograficzne znaki proste, wykorzystując, w większym lub mniejszym stopniu, tworzywo graficzne spotykane w zapisie odręcznym - abecadłowym, liczb, figur matematycznych i innych. Znaki te sią nieskomplikowane, krótkie, łatwe w kreśleniu, łączą się bezpośrednio lub za pomocą krótkiej, prostej kreseczki (łącznika).
Pierwszym stopniem skrócenia zapisu stenograficznego w zakresie grafiki znaków są takie uproszczenia jak:

• wyeliminowanie zapisu dźwięków elementarnych przy pomocy dwóch lub więcej prostych znaków (jeden alfabet, zapis SZ, CZ, DZ pojedynczymi znakami prostymi - wszystkie systemy, RZ, DŻ - Poliński, Korbel),
• zezwolenie na łączenie znaków prostych przez wpisanie znaku w znak /Wpisaniem znaku w znak jest takie połączenie dwóch znaków, które nie zmienia ich znaczenia, gdy część jednego znaku jest równocześnie częścią drugiego/,
• brak znaków prostych dla najczęstszych w naszym języku dźwięków elementarnych (głównie samogłosek) oraz prosta symbolizacja tych dźwięków w innych znakach, jak np. przez zmianę położenia, łączenia, kreślenia znaków, cieniowania, bez zmiany kształtu znaku /Jak łatwo zauważyć, symbolizacja może być tylko częściowa, gdyż nie zezwala na zapis pojedynczych dźwięków i dźwięków w określonych miejscach np. na początku lub końcu wyrazu, chyba że w naszym języku dźwięki te nie występują w tych miejscach lub da się je zapisać przy pomocy znaków dźwięków podobnych - niesymbolizowanych./.

Trzeba zauważyć, że obok uproszczeń, w systemach stenograficznych występuje także wzbogacenie jego elementów w porównaniu z pismem zwykłym. Mianowicie niektóre dźwięki elementarne mowy, oznaczane w piśmie zwykle jednym znakiem, posiadają dwa (lub nawet więcej) znaki proste, których użycie zależy od miejsca, w jakim te dźwięki występują (np. A, E na początku i w środku wyrazu - Poliński, Korbel). Rozwiązanie to jest dyktowane brakiem możliwości symbolizacji lub chęcią ułatwienia zapisu (względami graficznymi).

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że skrócenie I stopnia są integralną częscią każdego systemu stenograficznego i nie pozostawiają żadnego wyboru stenografowi - stosowanie ich jest następstwiem opanowania zasad systemu. Nie są one przez autorów systemów zauważane i nazywane skróceniami. Praktycznie jednak, doświadczeni stenografowie stosują niekiedy własne skróty tego typu i rozwijają system lub nawet, na własną rękę, nieco go zmieniają /Powszechnie nie jest np. stosowane cieniowanie znaków./.

Skrócenia II stopnia

Zapis wszystkich rozróżnianych w systemie stenogracznym dźwięków elementarnych mowy okazuje się niekiedy utrudniony (a nawet niemożliwy) lub zbędny dla ich odczytania. Stąd systemy stenograficzne przewidują dalsze skrócenia zapisu. Po pierwsze na drodze opuszczania (niezapisywania), nieoznaczania) pewnych pojedynczych dźwięków elementarnych w wyrazie, a to:

• dźwięków słabo wymawianych (wszystkie systemy)
• dźwięków w wyliczonych miejscach /Katalog tych opuszczeń jest w każdym systemie bardzo obszerny. Obejmuje on zarówno spółgłoski jak też samogłoski. Por BIB=7 str 18, 31, 34, 46, 47, 65, BIB=6, str. 11, BIB=8, str. 13, 20, 51, 70, 110, 127, 130-131. W systemach tych przeważają względy graficzne/. 

Po drugie, zapis ulega skróceniu przez zastępowanie znaków właściwych dla dźwięku znakami dźwięków podobnych, łatwymi w kreśleniu lub łączeniu, czyli przez:

• zapisywanie jednej spółgłoski znakiem drugiej /Zmiana Z i Ż na S oraz Ź na Ś (Poliński, Korbel)/,
• pomijanie znaków diakrytycznych /W znakach Ę i Ą (wszystkie systemy), Y (Kaczmarek-Łazarski)/.

Stopień fakultatywności stosowania wspomnianych skrótów jest w nauczanych systemach bardzo zróżnicowany. Niektóre z nich są nakazane, inne w zasadzie nakazane, z możliwymi wyjątkami, albo zalecane, jeszcze inne dozwolone lub w zasadzie dozwolone, jako wyjątkowe.
Proponuje się wszystkie te rodzaje skróceń nazwać skróceniami fonetycznymi.
Sposób zapisu stenograficznego nie zatrzymuje się w większości współczesnych systemów na etapie oznaczania elementarnych dźwięków często występujących obok siebie w języku, tworzy się dla nich elementy znaków prostych lub nowe. Znaki te powstają drogą:

• zwiększenia (poszerzenia - wydłużenia), wyokrąglenia lub zaostrzenia znaków prostych
• zlania wybranych elementów znaków prostych, które zastępują
• dobrania elementów graficznych nie wykorzystanych na znaki proste (nowe znaki)

Sposób ten jest kontynuacją prostej symbolizacji. Niektóre ze znaków, utworzonych dla kilku dźwięków, nazywa się grupami spółgłoskowymi i głoskowymi. Repertuar tych grup jest bardzo zróżnicowany w poszczególnych systemach. Ze względu na silnie rozbudowane słowotwórstwo oraz wybitnie fleksyjny charakter języka polskiego, tworzy się zwykle odrębne znaki dla przedrostów wraz z wspówystępującymi z nimi dżwiękami (nadto dla identycznych z nimi dźwięków na końcu wyrazu), a także niekiedy odrębne znaki dla najczęściej powtarzających się rdzeni /Trzeba zaznaczyć, że niektóre tworzone "grupy" nie są skróceniami II stopnia, lecz pełnym zapisem przy pomocy znaków prostych, jak np. przedrostek NAD-, lub EKS- (Korbel); częstotliwością współwystępowania dżwięków, jeżeli tylko zezwala na to tworzywo graficzne./.
Do tego sposobu skróceń należy zaliczyć zasady pisania łącznego w stenografii niektórych krótkich słów ze słowem towarzyszącym  głównie przyimków, przeczenia NIE oraz iektórych zaimków i partykuł. Dzięki tym zasadom istnieje możliwość tworzenia wspólnych znaków dla równobrzmiących przyimków (zaimków itp.) oraz przedrostków.
Zapis przy pomocy znaków grup dubluje zapis przy pomocy znaków prostych.
Przedstawiony sposób skracania zapisu stenograficznego zbliża pismo stenograficzne do pisma zgłoskowego. Tak też się niekiedy go definiuje, jakkolwiek nie jest to w pełni uzasadnione /Por. BIB=7 str.5. Stosuje się przecież równolegle zapis znakami prostymi oraz znakami stałych skróceń (znak=wyraz)./.
Trzeba podkreślić, że w przedstawionym zakresie chaos terminologiczny jest w naszej teorii stenografii niezwykły. Część autorów opiera się na terminologii językoznawczej (w zakresie budowy wyrazu), często bez zachowania ścisłości tej terminologii, część stosuje nazewnictwo własne, oderwane od terminologii językoznawczej, często niezrozumiałe lub nieścisłe /Autorzy posługują się następującymi określeniami: BIB=7 - przekrostki, przyrostki i końcówki, grupy spółgłoskowe i zgłoskowe, podobnie BIB=6, BIB=4 - znaki ściągnięte dla grup spółgłoskowych i sylab, znaki początkowych cząstek wyrazów, BiB=8 - cząstki wyrazowe, rdzenie, przedrostki i graficzne zakończenia wyrazu, BIB=11 - grupy spółgłoskowe, strone, brzmienia, głosy, znaki przenośne/. Wydaje się, że bez odpowiednio poszerzonej terminologii językoznawczej nie może się obejść żaden podręcznik stenografii. Jest ona niezbędna także w pacach od optymalizacją lub rozwijaniem systemu stenograficznego.
Skrócenia powyższe - fonetyczne i w zakresie grafiki, a nawet opuszczania końcówek gramatycznych wyrazów i używanie znaczników, nie jest jeszcze powszechnie uważane za zapis skrócony w stenografii (pismo skrócone) /Odmiennie BIB=4 str. 77, czy BIB=11./. Niekiedy wyraźnie pismo takie nazywane bywa "zupełnym", "podstawowym", "krótkim", dla przeciwstawienia "pismu skróconemu", stosującemu dlaej idące skróty. wydaje się, że podział taki nie jest uzasadniony.


Skrócenia III stopnia


Jak zaznaczyliśmy, stenografia służy do zapisu mowy. Zwykle zapisywana wypowiedź jest szeregiem słów powiązanych w zdania gramatyczne - tworzy sensowną całość. Wypowiedzi mają swój przedmiot i pełnią określone funkcje: są stwierdzeniami, poleceniami, ocenami czegoś itd. Możemy mówić o słowie w kontekście zdania i towarzyszącej mu sytuacji. Stąd, jeżeli powyższe warunki są spełnione, nawet niepełny zapis słowa (zapis tylko części słowa) może okazać się jednoznaczny.
Zasadny składni polskiej pozwalają w kontekście zdania domyślić się formy gramatycznej (fleksyjnej) słowa, gdy nie został ona zaznaczona lub została zaznaczona błędnie. Stąd systemy stenograficzne depuszczają lub zalecają opuszczanie końcówek gramatycznych, których "łatwo się domyślić".
Powstałe w ten sposób skrócenia określa się skróceniami gramatycznymi.
Kontekst oraz sytuacja towarzysząca wypowiadanym zwrotom są także czynnikami zezwalającymi na zapis tylko części wyrazu lub zwrotu kilkuwyrazowego, bez obawy jego jednoznacznego odczytania. Skrócenia polegające na zapisaniu tylko części wyrazu lub zwrotu (frazy) nazywa się "logicznymi". Wydaje się, że ze względu na archaiczność oraz nieprecyzyjność tego określenia (wszelkie skrócenia muszą być logiczne!) lepiej byłoby nazwać je kontekstowymi.
Poszczególne systemy, w oparciu o pratykę i nauki o języku, zalecają zwykle stałe stosowanie opracowanych skróceń dla wybranych (częstych) wyrazów i zwrotów. Nazywa się je znacznikami, frazeogramami, stałymi skróceniami, ideogramami, skróceniami nazw, miast itd. Obok tego nauczane są ogólne zasady racjonalnego ("logicznego") skracania wyrazów i zwrotów językowych. Tą część systemów nazywa się "pismem skróconym" lub "stenografią praktyczną". Rozbudowanej w tej materii terminologii nie towarzyszy jednak precyzja i jednoznaczne rozumienie. Prześledzimy obecnie sposób użycia zastnej terminologii, by zaproponować najwłaściwszą. Najczęstszym określeniem zalecanego w systemie sposobu skrócenia zapisu zwrotu językowego jest "znacznik" i "frazeogram" lub "stałe skrócenie". Definiuje się je jednak rozmaicie. Oto przykłady:
"Znaczniki są to stałe skrócenia popularnych t.j. najczęściej w mowie potocznej używanych wyrazów; występują zawsze jako skróty jednoznaczne, dzielą się na główne i pochodne, regularne i nieregularne..."
"Frazeogramy są to jednoznaczne i stałe skrócenia całych popularnych zwrótów (wyrażeń) mowy potocznej"
"Ideogramy są to jednoznaczne i stałe skrócenia słów wyrażających czy przypominających swym obrazem pewne pojęcie (ideę).../Por. BIB=2, str. 15-16/"
"Podstawowym sposobem skracania pisma stenograficznego jest utworzenie dla częśto powtarzających się wyrazów szeregu stałych skrótów, zwanych znacznikami."
"Do znaczników głównych dopisuje się końcówki gramatyczne i tworzy się ich odmiany."
"Znaczniki łączy się..." (Tu nie wyróżnia się frazeogramów, ale wymienia się jeszcze "skrócenia różne" - m.in. niestenograficzne /Por. BIB=7, str. 14, podobnie BIB=1, str. 13 oraz 132-138/)
"Znaczniki. Są to stałe skrócenia pewnych częstych wyrazów" (Tu nie wyróżnia się frazeogramów, ale odróżnia się "skrócenia stałe" wyrazów i zwrotów nieodmiennych oraz skróty na wzór pisma zwykłego - bez definiowania ich /Por. BIB=6 str 12, 30-34/.
"Dla tych często spotykanych wyrazów używamy w stenografii stałych skrótów. Skróty dzielą się na główne i pochodne. Końcówka dopisana do początkowego znaku wyrazu skróconego tworzy wyraz pochodny." (Nie wyróżnia się innyc pojęć /Por. 4, str. 20/.).
"W celu osiągnięcia większej szybkości notowania stosuje się w piśmie stenograficznym stałe skróty częśto powtarzających się wyrazów."
Skracanie obejmuje pojedyncze wyrazy lub zestawy po kilka wyrazów, w ziwązku z czym odpowiedniki form skróconych noszą nazwę skrótów lub frazeogramów."
"...omówione zostały ogólnie w materiale wprowadzającym skróty podstawowe, zwane też znacznikami." (Wyróżnia się inne skróty /Por. BIB=8, cz I, str. 25 i 141/.)
Przytoczone określenia wskazują na znaczne różnice w rozumieniu sensu skróceń, mimo posługiwania się jednakowymi określeniami. Powstają zwłaszcza wątpliwości:

• czy istnieje różnica między stałym skrótem a znacznikiem
• czy znacznikiem może być skrót tylko wyrazu rdzennego, cze także złożonego
• czy znacznik należy traktować jak zwykłą grupę zgłoskową, czy zapis jednego (określonego) wyrazu - tzn. jednoznaczny,
• jaka jest różnica między znacznikiem a innymi skrótami (frazeogramami, skrótami itd.) oraz inne

Trzeba podkreślić także, że autorzy systemów nie zawsze traktują ściśle podawane określenia. Analiza podawanych przykładów lub zestawień w systemach wskazuje, że:

• nie wszystkie "znaczniki" (stałe skróty, frazeogramy itd.) są skrótami III stopnia w ogóle /Por. ABY, AŻ - Korbel, Poliński/,
• znaczniki definiowane jako skróty wyrazów bywają skrótami zwrotów wielowyrazowych /JEDNYM SŁOWEM, MIĘDZY INNYMI itd. Poliński/,
• niektóre znaczniki definiowane jako skróty wyrazów są skrótami cząstek wyrazów /Por. PRZE, BIB=1, str. 41/.

W takiej sytuacji powstających wątpliwości nie da się należycie wyjaśnić na gruncie powołanej literatury.
Dla uniknięcia chaosu terminologicznego oraz ze względów dydatktycznych poroponujemy w podręczniku nowego systemu stenografii polskiej posługiwać się jedynie dwoma określeniami: skrót i stały skrót. Tylko w podręczniku teoretycznym dla nauczycieli można wprowadzić dalszy podział skrótów. Jest to przyjęte we wszystkich nowoczesnych podręcznikach stenografii /Por. BIB=3, BIB=9, BIB=10/.


Bibliografia (BIB):
1. J. Biernatek, E. Trepnau, Stenografia polska dla wszystkich. Cz. I. PWSZ 1971.
2. S Brelewski, Samouczek stenografii, Łódź 1961.
3. J. R. Gregg, Shorthand Manual Simplified. II ed. 1955.
4. J. Kaczmarek, R. Łazarski, Stenografia. PWSZ 1957.
5. S. Korbel, Polski system stenografii. Wyd VI Kraków 1947.
6. S. Korbel, Polski system stenografii. PWSZ 1960.
7. J. Krupiński, Stenografia polska. PWSZ 1968.
8. R. Łazarski, Stenografia. Cz. I i II. PWSZ 1968.
9. I. Pitman, Pirman's Shorthand Commercial Course. New Era Edition. London.
10. N.N. Sokołow, Kurs stienografii po jedinoj gosudarstwiennoj sistiemie. 1948.
11. T. Szczęsny, System 23. Wrocław 1952.